Ideologia i periodyzacja
Eurazjatyzm jest uznawany obecnie za istotny wytwór rosyjskiej myśli filozoficznej, a w szczególności politycznej, ze względu na przywiązanie do tej koncepcji elit politycznych współczesnej Rosji. Pisał o tym profesor Roman Bäcker, który chociaż potrzebę pochylenia się nad ideologią eurazjatyzmu opiera na czysto naukowych zainteresowaniach, to jednak zwraca uwagę na praktyczny aspekt, jakim jest rosnące zainteresowanie tą ideologią w kręgu elity politycznej Federacji Rosyjskiej[1]. Warto zwrócić uwagę na fakt, że sam Bäcker pochyla się nad tematyką eurazjatyzmu w latach 90. a jego książka ukazuje się w roku 2000, czyli okresie, który nie stanowi głównego obszaru zainteresowań autora niniejszej pracy.
Równocześnie przywiązanie do idei eurazjatyzmu było w latach 90. w Rosji mniejsze niż w późniejszym okresie. Sam Bäcker uzasadnia swoje zainteresowanie badawcze przede wszystkim oryginalnością koncepcji oraz „zauważalnymi trudnościami z jego zakwalifikowaniem do konkretnego typu doktryn politycznych”[2]. Aspekt atrakcyjności tej ideologii dla wszystkich kręgów rosyjskiej polityki, która nie jest zainteresowana kopiowaniem zachodnioeuropejskich rozwiązań politycznych został przez Bäckera dostrzeżony, jednak nie spotkał się z uznaniem, które uzasadniałoby głębsze studia nad tą ideologią. Również sam fakt, że pochylił się on jedynie nad eurazjatyzmem okresu międzywojennego, a więc eurazjatyzmem klasycznym, świadczy o niechęci profesora do analizowania czy wchodzenia w polemiki ze współczesnymi ideologami tej doktryny, w szczególności Aleksandrem Gieliewiczem Duginem, autorem między innymi „Podstaw geopolityki”, będącego głównym przedstawicielem nurtu nazywanego w polskiej nauce „neoeurazjatyzmem”[3]. Postać Dugina, jak również założenia neoeurazjatyzmu zostaną szerzej przedstawione w drugim rozdziale poniższej pracy.
Zrozumienie eurazjatyzmu wydaje się jednak nie tylko atrakcyjnym ćwiczeniem intelektualnym, czy wspomnianą przez Bäckera wypadkową zainteresowania naukowego, ale również okazją do pragmatycznego spojrzenia na współczesną Rosję i kierunki, które może obierać w swojej polityce zagranicznej. Jak stwierdza wspomniany Ryszard Paradowski: „Odpowiedzią na upadek imperium rosyjskiego był już pierwszy eurazjatyzm, który powstał na początku lat dwudziestych w środowisku rosyjskich emigrantów. Rzecz znamienna, że jego twórcy i ideolodzy, Mikołaj Trubieckoj, Piotr Sawicki, Mikołaj Aleksiejew i wielu, wielu innych (…) ostrza swej krytyki nie kierowali głównie przeciwko bolszewikom. Winę za upadek imperium ponosił ich zdaniem przede wszystkim carat, który, od czasów Piotra Wielkiego, niszczył systematycznie bizantyjsko-moskiewskie, a więc i mongolskie dziedzictwo Rosji, przerabiając ją z wolna na drugorzędne mocarstwo europejskie”[4]. Stanowi on „jedyną niezużytą jeszcze ideologię rosyjską, która mogłaby stanowić nie tylko legitymację polityczną, ale również bazę duchową tego przedsięwzięcia (stworzenia nowego tworu państwowego na bazie Wspólnoty Niepodległych Państw – B.T.), jest idea eurazjatycka.”[5] Czytając takie uzasadnienie nie powinna zatem dziwić chęć i potrzeba spojrzenia bliżej na wykorzystanie doktryny eurazjatyzmu, zwłaszcza w momencie, gdy 29 maja portal „Россия в глобальной политике” publikuje wywiad z profesorem Siergiejem Karaganowem zatytułowany „Первые контуры Большой Евразии[6]”, który pierwotnie znalazł się na łamach „Новой Газеты”. Karaganow przekonuje w wywiadzie, że należy budować dialog w ramach „Wielkiej Eurazji”, a także sugeruje przeniesienie stolicy Rosji z Moskwy w okolice Władywostoka. Eurazjatyzm robi we współczesnej Rosji i na świecie karierę, gdyż jest łączony bezpośrednio z koncepcją rosyjskiego imperializmu, obecnie wymienianego jako jedno z głównych zagrożeń dla Polski i świata[7]. „Eurazjatyzm”, który obecnie analizowany jest przez współczesnych Duginowi analityków nie jest jednak tą samą ideologią co eurazjatyzm klasyczny. Jest nowym podejściem, które sam Paradowski określa mianem „neoeurazjatyzmu”[8].
Eurazjatyzm, mimo obecnego zainteresowania tą ideologią, nie stanowi novum w filozofii politycznej Rosji. Narodziny tej idei datuje się na przełom XIX i XX wieku, a rozkwit klasycznego eurazjatyzmu przypada na lata dwudzieste XX wieku, w środowisku rosyjskiej emigracji po rewolucji bolszewickiej[9]. Stanowił on odpowiedź na upadek imperium rosyjskiego, jednak przyczyn upadku nie doszukiwał się przede wszystkim w działalności bolszewików a w błędach caratu[10]. W opinii eurazjatów bolszewicy mieli tę zasługę, że zburzyli w Rosji fikcję państwa późnych Romanowów i odbudowali rosyjską państwowość z nawiązaniem do tradycji moskiewskich. Zdaniem eurazjatów, największym zagrożeniem dla Rosji i jej państwowości były bowiem zachodnie prądy intelektualne, które osłabiały państwo rosyjskie. Bolszewizm, który w pierwszych latach skutecznie wyizolował Rosję z szeroko rozumianego obiegu międzynarodowego miał zatem dla eurazjatów zalety, które jednak nie mogły przysłonić wad takich jak postulowany wszędzie ateizm. Paradowski skłania się jednak do stwierdzenia, że właściwie jedynie ograniczanie roli Kościoła (lub Cerkwii – B.T.) nie podobało się eurazjatom w bolszewizmie[11]. Podjęta przez nich próba budowy „imperium”, które to pojęcie było dla eurazjatów trudne do przyjęcia jako jednoznacznie „zachodnie” była ze wszech miar słuszna i sprawiała, że nawet międzywojenna emigracja eurazjatycka próbowała w późniejszych latach utrzymywać kontakty z komunistami i wpływać jakoś na ich działalność.
Eurazjatyzm w początkowym okresie swojego istnienia miał być alternatywą dla komunizmu, a także ideologią, która miała zagwarantować przyszłej Rosji odrodzenie[12]. Odrzucał demokrację, jako ustrój w którym rządzą ludzie „szarzy” i „przeciętni”. Głosił „ideokrację” i „państwo prawdy”, którym rządzić mieli bohaterowie[13]. W ten sposób zbliżali się raczej do faszyzmu w wersji Mussoliniego, który największe znaczenie przydawał elitom, które miały stać na czele masy narodu. Pochwała, której bolszewicy doczekali się ze strony księcia Nikołaja Trubieckoja, jednego z głównych ideologów ruchu, wynikała z faktu, iż Rosja porewolucyjna znalazła się w izolacji od świata romano-germańskiego, który stanowić ma dla Rosji największe zagrożenie. Rewolucja bolszewicka stanowiła wyraz „głosu ludu”, który przeciwstawiał się okcydentalizacji Rosji, a także otwierał drogę do przyjęcia przez Rosję światła idei eurazjatyzmu, która miała doprowadzić do powstania rosyjskiego imperium, którego granice pokrywać się będą (bo muszą) z Eurazją – światem geograficznym i kulturowym, który stanowi podstawowy punkt odniesienia wszystkich odłamów eurazjatyzmu klasycznego[14].
Jednym z głównym punktów wspólnych myśli wszystkich eurazjatów, jak również podstawowym założeniem tej ideologii jest przekonanie, że Rosja stanowi odrębną „szóstą część świata”, która znajduje się pomiędzy Europą i Azją, jednak nie przynależy ani do jednego ani do drugiego obszaru i z tego powodu zasługuje na własną nazwę geograficzną – Eurazję[15]. Niezależnie od negatywnego odbioru przez niektórych badaczy, jak Paweł Bicylli czy Aleksandr Kiziewietter, eurazjaci doszukiwali się odrębności Eurazji w faktach archeologicznych, geograficznych, ekonomicznych, historycznych, kulturowych i antropologicznych, a także, co szczególnie ważne dla zrozumienia eurazjatyzmu, w więziach mistycznych, które łączą wszystkich jej mieszkańców[16]. Udowodnienie istnienia różnić między Rosją – Eurazją, a Europą i Azją na tak wielu płaszczyznach wymagała działalności licznych badaczy, którzy starali się wspólnie udowodnić istnienie tej odrębności. Ze względu na ogrom pracy, która stała przed eurazjatami, jak również ze względu na fakt, iż pracowali w dużym oddzieleniu od siebie badacze wyróżniają trzy podstawowe okresy działalności ruchu eurazjatów.
2.1.1. Periodyzacja
Podstawową periodyzację rozwoju eurazjatyzmu i jego dojrzewania jako doktryny przeprowadził Siergiej Klucznikow na łamach czasopisma „Nasz sowremiennik”. Podzielił on rozwój doktryny na 3 podstawowe okresy:
- Początek lat 20. – gromadzenie myśli,
- Druga połowa lat 20. – komplikowanie doktryny przy jednoczesnym występowaniu przeciwstawnych tendencji,
- Okres upartyjnienia i podziału ruchu po tzw. „kryzysie klamarskim” w 1929 roku[17].
Profesor Bäcker uznawał periodyzację Klucznikowa za niepełną, gdyż uproszczoną i nie oddającą skomplikowania całego procesu powstania i upadku eurazjatyzmu. Dlatego też cezury Klucznikow traktuje jako granice czasowe względnej przewagi niektórych nurtów w eurazjatyzmie i zaleca mówienie raczej o tendencjach w samym ruchu, które objawiały się we wspomnianych okresach[18]. Na tej podstawie tworzy własną propozycję periodyzacji w oparciu o tendencje.
- Pierwszą z nich była próba stworzenia apolitycznego ruchu intelektualnego, która rozpoczyna się wydaniem pierwszych manifestów eurazjatyzmu („Европа и человечество” oraz „Исход к Востоку”).
- Dominantą tendencji drugiej było dążenie do wykreowania siły politycznej zdolnej zrealizować na obszarze Rosji program eurazjatycki. Stanowiła przeciwieństwo pierwszego okresu, w którym polityka znajdowała się na dalszym planie wobec zadania stworzenia kompletnej ideologii[19]. Wspomniany wcześniej „Rozłam klamarski” był jednym z kilku przykładów rozdźwięków i konfliktów między przywódcami ruchu eurazjatów. Równocześnie jest to okres najaktywniejszej działalności wydawniczej oraz zainteresowania ruchem. Trwał od założenia Organizacji Eurazjatyckiej do stworzenia pierwszego programu w roku 1927.
- Trzeci okres, który można określić wygasaniem, nie dobiegł końca właściwie nigdy, jednak symboliczną cezurą czasową jest śmierć Nikołaja Siergiejewicza Trubeckiego w 1938 roku. W tym okresie upada probolszewicki odłam ruchu, koła eurazjatyckie zaprzestają działalności. Mimo to trwa wymiana myśli pomiędzy poszczególnymi działaczami. Początek II wojny światowej stanowi równocześnie rozpoczęcie okres „przetrwalnikowy”, w którym żywotność idei jest podtrzymywana przez nielicznych badaczy.
Oczywiście zaproponowany przez Klucznikowa podział nie jest jedynym, który można wskazać w rosyjskiej historiografii. Kriwoszejewa uznawała w swoich pracach, że klasyczny eurazjatyzm kończy się w roku 1931 w wyniku działalności agentury OGPU wewnątrz ruchu[20]. Znacznie bardziej dyskusyjną kwestią niż data końca klasycznego eurazjatyzmu jest jego początek, który wiąże się wśród niektórych badaczy ze słowianofilstwem. I. W. Orłowa uznaje, że klasyczny eurazjatym rozpoczął się jeszcze w latach 70. XIX wieku.
Należy pamiętać, że powstawanie eurazjatyzmu jest procesem nie tylko niestałym, jak większość procesów naukowych ale również o warunkach emigracji, w której trwała ta praca naukowa. Eurazjaci dzielili swój czas między tworzenie nowej ideologii, a próbą odnalezienia się i ułożenia sobie życia w warunkach, gdy powrót do kraju mógł oznaczać dla nich uwięzienie albo śmierć. Z tego powodu periodyzacja w oparciu o tendencje daje jedynie ogólne pojęcie o rozwoju ruchu, który do końca nigdy nie zakończył swojej działalności. Jako że tematem tej pracy są idee eurazjatyzmu, nie zaś losy jego twórców autor czuje się zwolniony z obowiązku ich szerszego przedstawienia.
[1] R. Bäcker, „Międzywojenny eurazjatyzm. Od intelektualnej kontrakulturacji do totalitaryzmu?”, Interdyscyplinarny zespół badań sowietologicznych Uniwersytetu Łódzkiego, Wydawnictwo Ibidem, Łódź, 2000, s. 7.
[2] Ibidem, s. 8.
[3] R. Paradowski, „Eurazjatyckie imperium Rosji. Studium idei”, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Dom Wydawniczy Elipsa, Warszawa, 2003, s. 143.
[4] Ibidem, s. 11-12.
[5] R. Paradowski, „Eurazjatycka filozofia rosyjskiego nacjonalizmu”, w. J. Polakowska-Kujawa (red.), „Nacjonalizm oraz konflikty etniczno-narodowe”, wyd. Szkoła Główna Handlowa, Warszawa, s. 138-153, cyt. za. R. Bäcker, „Międzywojenny eurazjatyzm…” op. cit., s. 7.
[6] С. Караганов, В. Авченко, „Первые контуры Большой Евразии”, źródło: http://www.globalaffairs.ru/pubcol/Pervye-kontury-Bolshoi-Evrazii-17480, dostęp: 29.05.2015.
[7] „Kowal: Nie ma większego zagrożenia niż imperializm Rosji”, fronda.pl, źródło: http://www.fronda.pl/a/kowal-nie-ma-wiekszego-zagrozenia-niz-imperializm-rosji,53531.html dostęp: 22.10.2015.
[8] R. Paradowski, „Eurazjatyckie Imperium Rosji, Studium Idei”, Seria Myśl Polityczna, Wyższa Szkoła Handlu i Finansów Międzynarodowych, Wydanie II, Warszawa, 2003, s. 11-12.
[9] M. Eltchaninoff, „Co ma Putin w głowie?”, Wydawnictwo Studio EMKA, Warszawa 2015, s. 70.
[10] Op. Cit. R. Paradowski, s. 11-12.
[11] Ibidem.
[12] Ibidem, s. 24.
[13] P. Sieradzan, L. Sykulski, „Leonid Sawin: Renesans eurazjatyzmu”, biuletyn „Geopolityka” (nr 6/2011).
[14] Ibidem, s. 25.
[15] Massaka I, „Eurazjatyzm. Z dziejów rosyjskiego misjonizmu”, Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej Seria Humanistyczna, Wydawnictwo FUNNA, Wrocław 2001, s. 55.
[16] Ibidem.
[17] Op. Cit. Bäcker, „Międzywojenny eurazjatyzm”(…), s. 31 – 33.
[18] Ibidem.
[19] Ibidem.
[20] О.В. Щупленков , „Проблемы периодизации евразийства”, «Белые пятна» российской и мировой истории. № 1, Москва 2012, s. 52.
